Τα αντιβιοτικά δεν είναι ανθρώπινη επινόηση 

Αποτελεί αξιοσημείωτο γεγονός ότι πολλά βακτηρίδια και μύκητες που ζουν στο περιβάλλον επιβιώνουν,  παρά το σφοδρό ανταγωνισμό για την εξασφάλιση τροφής. Αυτό το επιτυγχάνουν χάρη στην ικανότητα που έχουν να παράγουν ουσίες που διασπείρονται στο περιβάλλον τους και φονεύουν άλλα είδη (βακτηριοκτόνος δράση) ή αναστέλλουν την ανάπτυξη τους (βακτηριοστατική δράση). Το εν λόγω φαινόμενο ονομάζεται αντιβίωση, οι δε ουσίες αντιβιοτικά. 

Για την ιστορία… 

Η επιλεκτική ανασταλτική δράση έναντι  βακτηριδίων, ενός μύκητα που ζει στο περιβάλλον, ονόματι Penicillium Notatum, παρατηρήθηκε από τον sir Alexander Fleming  το 1928 όταν πρόσεξε πως η μόλυνση μιας καλλιέργειας σταφυλόκοκκου από τον εν λόγω μύκητα προκάλεσε εξαφάνιση των αποικιών του σταφυλόκοκκου γύρω από τη μούχλα του μύκητα. Η ραγδαία μείωση του πληθυσμού των βακτηριδίων αποδόθηκε σε μια βακτηριοκτόνο ουσία παραγόμενη από το μύκητα, η οποία ονομάστηκε Πενικιλίνη.   

Μέσα σε λίγα χρόνια,  άρχισε η παραγωγή της  στην Αμερική από καλλιέργειες σε δεξαμενές χιλιάδων λίτρων θρεπτικού υλικού, ενώ ευρεία ήταν η χρήση της κατά τον πόλεμο όπου μείωσε δραματικά τις ανθρώπινες απώλειες από λοιμώδη νοσήματα που ως τότε ήταν θανατηφόρα. 

Από την ανακάλυψη της αρχικής μορφής της  Πενικιλίνης (Πενικιλίνη-G)  μέχρι και σήμερα, έχει προστεθεί μεγάλος αριθμός διαθέσιμων αντιμικροβιακών ουσιών.  Το πρόβλημα όμως  της αντοχής των βακτηρίων στα αντιβιοτικά εμφανίστηκε ήδη από τα πρώτα χρόνια χρήσης της Πενικιλίνης-G.  Σήμερα, η χρήση της έχει περιοριστεί σημαντικά, επειδή έπαψε να είναι αποτελεσματική  στα ανθεκτικά  πια βακτήρια.  Την ίδια πορεία ακολούθησαν  και μεταγενέστερα της Πενικιλίνης-G αντιβιοτικά, όπως η Μεθυκιλίνη, η Βανκομυκίνη, η Στρεπτομυκίνη και πολλά ακόμα.  

Αντιβιοτικά: Ο τρόπος που δρουν και γιατί είναι αναποτελεσματικά έναντι των ιών  

Τα αντιβιοτικά είναι χημικές ουσίες που έχουν (ή επιθυμούμε να έχουν) τοξική δράση στους παθογόνους μικροοργανισμούς, αλλά άμεσα θεωρούνται ακίνδυνες για τον ανθρώπινο οργανισμό.

 Η δυνατότητα αυτή της εκλεκτικής τοξικότητας έγκειται στην ύπαρξη πρακτικά εκμεταλλεύσιμων βιοχημικών διαφορών μεταξύ των παθογόνων μικροοργανισμών και των σωματικών μας κυττάρων. Όσον αφορά τους ιούς, τα δεδομένα αλλάζουν. Οι ιοί αποτελούν ξεχωριστή κατηγορία, καθώς πρόκειται για ‘’ακυτταρικές’’ μορφές  ζωής. Προκειμένου να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν, χρησιμοποιούν τα οργανίδια του κυττάρου που έχουν μολύνει, ενσωματώνοντας στο DNA του το δικό τους γενετικό υλικό και έτσι αποκαλούνται υποχρεωτικά ενδοκυτταρικά παράσιτα. Με αυτόν τον τρόπο, επιτυγχάνουν τον πολλαπλασιασμό τους και την επιμόλυνση γειτονικών κυττάρων.

Τα μολυσμένα από ιό κύτταρα δεν διαθέτουν, λοιπόν, τα χαρακτηριστικά εκείνα που κάνουν τα αντιβιοτικά να δρουν στα βακτήρια. Αυτός είναι και ο λόγος που τα αντιβιοτικά δεν μπορούν να φανούν χρήσιμα στις ιογενείς λοιμώξεις.  

Πως τα βακτήρια αναπτύσσουν αντοχή στα αντιβιοτικά;    

Η απάντηση στο ερώτημα δίδεται από τη θεωρία της εξέλιξης του Κάρολου Δαρβίνου (Charles Darwin), η οποία βασίζεται στον ‘’κανόνα της φυσικής  επιλογής ‘’. Όπως σε όλους τους οργανισμούς, έτσι και στα βακτήρια, συμβαίνουν  τυχαίες  μεταλλάξεις στο γενετικό τους υλικό, μερικές από τις οποίες δεν έχουν κάποιο εμφανές αποτέλεσμα, ενώ άλλες προσδίδουν στο βακτήριο ανθεκτικότητα απέναντι σε κάποιο αντιβιοτικό. Ενώ λοιπόν το αντιβιοτικό θα σκοτώσει τα υπόλοιπα βακτήρια, τα βακτήρια που έχουν υποστεί τη μετάλλαξη θα επιζήσουν και θα πολλαπλασιαστούν, βρίσκοντας έτσι περισσότερο χώρο και πόρους για την ανάπτυξή τους.  

Το ζήτημα της μικροβιακής αντοχής σχετίζεται όμως και με τη μείωση του ενδιαφέροντος της φαρμακευτικής βιομηχανίας για έρευνα νέων αντιβιοτικών. Τα περισσότερα αντιβιοτικά που διατίθενται σήμερα είναι αποτέλεσμα μικρών αλλαγών σε προγενέστερες μορφές, ενώ λίγα είναι εκείνα με εντελώς καινούριο μηχανισμό δράσης.

Γιατί μας αφορά όλους το πρόβλημα της αντοχής στα αντιβιοτικά; 

Η Ελλάδα κατέχει την πρώτη θέση μεταξύ ευρωπαϊκών χωρών σε κατανάλωση αντιβιοτικών στην κοινότητα και την τρίτη  θέση στην κατανάλωση των προωθημένων αντιβιοτικών στα νοσοκομεία. Σύμφωνα με έρευνα του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Ο.Ο.Σ.Α.) για τις χώρες της  Ευρώπης, της Β. Αμερικής και την Αυστραλία, το οικονομικό αλλά και ανθρώπινο κόστος της μικροβιακής αντοχής αναμένεται τεράστιο στα επόμενα 30 χρόνια, με αυτό να μεταφράζεται σε 2.4 εκατ. θανάτους εξαιτίας λοιμώξεων από πολυανθεκτικά βακτήρια και σε 3.5 δις. $\έτος  κόστος  υγειονομικής περίθαλψης.  Ειδικότερα, οι χώρες της  νότιας Ευρώπης έχουν τις χειρότερες προβλέψεις σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες που συμμετείχαν στην έρευνα. Πρόκειται όμως για προβλέψεις ικανές να ανατραπούν με τη λήψη των  απαραίτητων μέτρων, μέσα στα οποία ο Ο.Ο.Σ.Α. προτείνει και την σωστή ενημέρωση του κόσμου για το πρόβλημα της αντοχής στα αντιβιοτικά. 

Όπως είναι εμφανές, η μικροβιακή αντοχή προκαλεί παγκόσμια ανησυχία μιας και χωρίς αποτελεσματικά αντιμικροβιακά φάρμακα για την πρόληψη και τη θεραπεία των λοιμώξεων, οι ιατρικές διαδικασίες, όπως η μεταμόσχευση οργάνων, η χημειοθεραπεία του καρκίνου, η αντιμετώπιση του διαβήτη και οι μεγάλες χειρουργικές επεμβάσεις θα εμφανίζουν πολύ υψηλό κίνδυνο θανάτου από λοίμωξη.  

Έτσι, η μικροβιακή αντοχή αυξάνει τη θνητότητα και το κόστος της υγειονομικής  περίθαλψης με μεγαλύτερες διαμονές στα νοσοκομεία.   

 Πέραν  της ανάπτυξης αντοχής,  ποιοι είναι οι κίνδυνοι που διατρέχουμε λαμβάνοντας αυτοβούλως ένα αντιβιοτικό σκεύασμα που δεν χρειαζόμαστε;  

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η δράση των αντιβιοτικών είναι εκλεκτική και αφορά μόνον τα βακτηριακά  στελέχη και όχι τα σωματικά μας κύτταρα. Δεν είναι όμως όλα τα βακτήρια παθογόνα και δεν είναι όλα τα κύτταρα που ζουν στο σώμα μας σωματικά. Μέρος της φυσικής μας άμυνας έναντι στους παθογόνους μικροοργανισμούς είναι και το φυσιολογικό μας μικροβίωμα,  το οποίο αποτελεί έναν ξεχωριστό φραγμό στην εγκατάσταση των λοιμώξεων. Αυτό βρίσκεται στην επιφάνεια του δέρματος, στους βλεννογόνους που επενδύουν το αναπνευστικό, πεπτικό, ουροποιητικό και γεννητικό μας σύστημα και ο πληθυσμός του σε βακτηρίδια είναι τέτοιος, που δεν επιτρέπει την συνύπαρξη με άλλους μικροοργανισμούς.  Λαμβάνοντας ένα αντιβιοτικό από το στόμα, το μικροβίωμα του γαστρεντερικού σωλήνα διαταράσσεται και αυτό ενδέχεται να έχει ποικίλες συνέπειες για την υγεία μας. Μια από τις πιο συχνές επιπλοκές που παρατηρούνται από τη λήψη αντιβιοτικών είναι η διάρροια, η οποία μερικές φορές προκαλείται εξαιτίας του βακτηρίου Clostridium difficile που αναπτύσσεται στο έδαφος της διαταραγμένης ισορροπίας της εντερικής χλωρίδας. Η διαταραχή στο μικροβίωμα της στοματικής κοιλότητας είναι δυνατό να επιτρέψει στο μύκητα Candida albicans να αναπτυχθεί προκαλώντας μυκητιασική στοματίτιδα.  

Επιπλέον, υπάρχουν ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες που επιβαρύνονται περισσότερο από τη λήψη αντιβιοτικών, όπως οι ασθενείς με νεφρική ή/και ηπατική ανεπάρκεια, καθώς επιβραδύνεται ο μεταβολισμός και η αποβολή των φαρμάκων προκαλώντας έτσι τοξική συγκέντρωση αυτών στον οργανισμό.  

Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί ενίοτε και στην αλληλεπίδραση των αντιβιοτικών με άλλα φάρμακα. 

Τέτοια είναι η Βαρφαρίνη (αντιπηκτικό) της οποίας η δραστικότητα αυξάνεται από τη συγχορήγηση με αντιβιοτικά, με αποτέλεσμα την πρόκληση αιμορραγιών, τα αντιχοληστερινικά φάρμακα (στατίνες), ορισμένα αντιεπιληπτικά αλλά και ηρεμιστικά της κατηγορίας των βενζοδιαζεπινών των οποίων ο μεταβολισμός επιβραδύνεται και ενδέχεται να φτάσουν σε τοξικές συγκεντρώσεις.  

Γίνεται, λοιπόν, σαφές ότι η απόφαση για το αν θα πρέπει να πάρουμε ένα φάρμακο ή όχι λαμβάνεται πάντα από τον θεράποντα ιατρό μας, καθώς είναι ο μόνος που διαθέτει την απαραίτητη εκπαίδευση για να υπολογίσει σωστά τη σχέση κόστους και οφέλους που αυτό θα έχει για την υγεία μας.  

Όταν όμως κριθεί απαραίτητη η λήψη αντιβιοτικού… 

Ακολουθούμε πιστά το δοσολογικό σχήμα. Δεν αυξάνουμε, αλλά ούτε και μειώνουμε τη συχνότητα και την διάρκεια της θεραπείας μας. Είναι λάθος να διακόπτουμε την αντιμικροβιακή αγωγή πρόωρα ακόμα κι αν παρατηρούμε σημάδια βελτίωσης της υγείας μας. Η μειωμένη ποσότητα φαρμάκου στον οργανισμό μας πριν από την πλήρη εξάλειψη των παθογόνων μικροβίων μας εκθέτει στον κίνδυνο της ατελώς θεραπευμένης  λοίμωξης, η οποία ενδέχεται να υποτροπιάσει. Επιπλέον, πολλαπλασιάζεται ο κίνδυνος ανάπτυξης αντοχής.  

Για να συνοψίσουμε… 

Η ανακάλυψη των αντιβιοτικών έφερε επανάσταση στην ιστορία της ιατρικής και της ανθρωπότητας εν γένει. Αποτελούν μέχρι και σήμερα αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ιατρικής πράξης. Είναι ανάγκη όμως η κοινότητα να συνειδητοποιήσει τις ολέθριες συνέπειες της αντοχής των βακτηρίων στα αντιβιοτικά και να λάβει τα απαραίτητα μέτρα. Θυμόμαστε πάντα ότι τα αντιβιοτικά:  

• Δεν αποτελούν πανάκεια 
• Δεν έχουν θεραπευτικό αποτέλεσμα στις ιώσεις 
• Ενδείκνυνται μόνο υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις   
• Η χορήγηση τους θα πρέπει να γίνεται πάντα σε συνεννόηση με τον θεράποντα ιατρό 

Πηγές: 

• Clinical Bacteriology, Mycology and Parasitology: An Illustrated Colour Text by W. John Spicer  
• History of Medicine,  Author: Roberto Margotta 
• Pharmacology, Authors: Michelle A. Clark, Richard A. Harvey, Richard Finkel, Jose A. Rey, Karen Whalen 
• Rang & Dale’s Pharmacology,  7th Edition, Authors: Humphrey P. Rang, Maureen M. Dale, James M. Ritter, Rod Flower, and Graeme Henderson 
• www.nature.com/articles/s41579-018-0125-x : The cost of antimicrobial resistance, Ursula Hof