Ένα θέμα ξένο στο άκουσμα του οποίου σαστίζουμε λόγω άγνοιας της πραγματικής του ερμηνείας…η Βιοηθική.
Ως όντα γνωσιακά επιθυμούμε -σχεδόν έμφυτα- να γνωρίσουμε και να πράττουμε βάσει της γνώσης. Ωστόσο τα συνεχώς αναδυόμενα ερωτήματα που προκύπτουν στην πορεία εξέλιξης των βιοεπιστημών, προβληματίζουν την επιστημονική κοινότητα όσον αφορά την ένταξή τους στο κοινωνικό σύνολο.
Ίσως θα μπορούσε να ειπωθεί, πως βρισκόμαστε σε έναν συνεχή μαραθώνιο ανακάλυψης κάθε λογής επιστημονικού θησαυρού. Με οδηγό την αστείρευτη ανάγκη για κατανόηση των μηχανισμών του φαινομένου της ζωής, καθημερινά δεχόμαστε κατακλυσμό ειδήσεων σχετικά με νέες εξελίξεις στη βιοϊατρική έρευνα. Αν και τα επιτεύγματα φαίνονται ενθαρρυντικά, στη διαδρομή αυτή προκύπτουν προβληματισμοί για τα όρια «δικαιοδοσίας» του ανθρώπου να παρεμβαίνει στη φύση, από την οποία προήλθε.
Η γνώση όρια δεν έχει… μπορεί όμως να χρησιμοποιηθεί σε σαφώς καθορισμένα πλαίσια, συμβατά με τις αξίες των σημερινών κοινωνιών;
Σε πρώτο πλάνο έρχεται η ηθική, που υπαγορεύει τον τρόπο με τον οποίο ως άνθρωποι είμαστε ικανοί να διαχωρίζουμε το σωστό και το λάθος…
Το γεγονός που θα πρέπει να σημειωθεί εδώ είναι ότι ως ένας κλάδος της φιλοσοφίας δεν αποσκοπεί στον καθ’ αυτόν καθορισμό «κανόνων», που υποχρεωτικά θα πρέπει να ακολουθούνται από όλους. Η ηθική του κάθε ανθρώπου έγκειται στον καθ’ ένα ξεχωριστά, όμως αυτό που εξετάζεται είναι ο τρόπος με τον οποίο επιχειρηματολογικά μπορούν να στηριχθούν τα ηθικά συμπεράσματα που προκύπτουν. Προς την κατεύθυνση της αξιολόγησης αυτών θα πρέπει να πληρούνται κριτήρια, όπως το να βασίζονται σε έναν δεδομένο τρόπο συλλογισμού για τη λογική αποτύπωση θέσεων επαρκώς τεκμηριωμένων.
Ουσιαστικά, τα διλήμματα ηθικότητας αφορούν ένα σταυροδρόμι επιλογών, οι οποίες οφείλουν να προσεγγιστούν με συνδυασμό πολλών σκέψεων. Δύο από αυτούς τους δρόμους είναι η συνεπειοκρατεία και η δεοντολογία.
Στο πρώτο ηθικό σύστημα αυτό που μελετάται είναι η συνέπεια κάθε πράξης ζυγίζοντας τα υπέρ και τα κατά αυτής. Στην καθαρή δεοντολογία ακολουθείται μία αρχή -καταδικαστέα ή μη- ως αρωγός ζωής, δρώντας βάσει εκείνης σε όλες τις καταστάσεις που προκύπτουν. Έτσι προκύπτει ότι οι καταστάσεις γίνονται γκρίζες ζώνες, στις οποίες τίποτα δεν είναι ξεκάθαρο και τίποτα δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί μονοπλεύρως.
Ωστόσο, μεταπίπτοντας σε εποχές νέων προκλήσεων, η ηθική δεν μπορούσε να αναλάβει από μόνη της ως επιστήμη την υπεράσπιση των ζωτικών δικαιωμάτων έναντι των ιατρικών πράξεων.
Η ιστορία της επιστήμης της Βιοηθικής ξεκινά από τον Van Rensselaer Potter, ο οποίος την εισαγάγει ως ένα νέο όρο στο βιβλίο του «Bioethics: A Bridge to the future» το 1971. Τότε αρχικά ως όρος γεφυρώνει τις φυσικές με τις ανθρωπιστικές επιστήμες προς όφελος της παγκόσμιας ανθρώπινης υγείας και την προστασία του περιβάλλοντος. Η Βιοηθική, λοιπόν, αποτελεί ένα σχετικά νέο, διεπιστημονικό πεδίο που έρχεται να συμβιβάσει τις εξαιρετικές επιστημονικές συνθήκες με την ηθική υπόσταση της ανθρώπινης ύπαρξης, σε ένα κοινωνικά μεταβαλλόμενο τοπίο. Πιο συγκεκριμένα, αποτελεί τη μελέτη των ηθικών ζητημάτων που προκύπτουν από την πρόοδο της βιοϊατρικής, καθώς παράλληλα επηρεάζει πρωταρχικά την ιατρική πρακτική, αλλά και τον τρόπο διαχείρισης του περιβάλλοντος.
Ο όρος, ακόμα και από ετυμολογικής άποψης, εκφράζει τον σεβασμό της γνώσης θέτοντας φραγμούς στις τεχνολογικές ανακαλύψεις προς όφελος της εκάστοτε έμβιας οντότητας τόσο μεμονωμένα, όσο και του συνόλου εκείνων.
Δεδομένων αυτών, τα τελευταία χρόνια ιδρύονται οργανισμοί σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο στοχεύοντας σε μία καθολική πορεία αντίληψης αναφορικά με τις τρέχουσες εξελίξεις. Οι τοποθετήσεις σε ζητήματα ηθικής θεώρησης έρχονται από πληθώρα προσεγγίσεων -όπως η Βιολογία, η Φιλοσοφία, η Νομική, η Θεολογία ή ακόμα και η Κοινωνιολογία- με σκοπό την αντιπαράθεση. Υπό αυτή την έννοια, οι ανάμεικτες γνώμες συνθέτουν μία σφαίρα, η οποία τις συμφιλιώνει όλες σε μία κοινή. Στο σημείο αυτό εισέρχεται μία καινούρια έννοια, αυτή της συναίνεσης (“consencus” στα λατινικά) και αναφέρεται στη διαδικασία εύρεσης ενός τρόπου ικανοποίησης της πλειοψηφίας των απόψεων. Σίγουρα επειδή αυτό είναι δυσεπίτευκτο, διενεργείται εφαρμογή αποφάσεων που φέρουν αρκετές προϋποθέσεις, ώστε να κατευναστεί ως ένα βαθμό η πολυσυλλεκτικότητα αυτών.
Προκειμένου να οριστούν βάσεις που να στηρίζουν δεοντολογικά τον όρο αυτό, γίνεται αναφορά στις τέσσερις βασικές αρχές της δεοντολογίας της υγειονομικής φροντίδας, προς περαιτέρω αξιολόγηση των πλεονεκτημάτων και των δυσκολιών των διαδικασιών. Ξεκινώντας από το ιπποκρατικό “primum non nocere”, με την αρχή της μη βλάβης σε σωματικό ή ψυχολογικό επίπεδο, προτείνεται
η χρήση των ελάχιστων βλαπτικών μεθόδων προς κάποιον ζώντα οργανισμό. Επίσης, η αγαθοεργία φέρει κάποιον συσχετισμό με την πρώτη αρχή, αφού αναφέρεται στο καθήκον προσφοράς βοήθειας ικανής να ωφελήσει. Άρα, θα μπορούσε να ειπωθεί πως ισορροπεί τη βλάβη και την ωφέλεια. Η τρίτη αρχή της αυτονομίας, σέβεται τη ζωή και τον αυτοκαθορισμό, με αποτέλεσμα να απαγορεύει οποιαδήποτε περίπτωση επιβολής γνώμης (λ.χ από τον ιατρό), που διαφεύγει του ορίου της συμβουλής.
Τέλος, η δικαιοσύνη συνδέει τα παραπάνω θεσπίζοντας ισότιμα πρότυπα -που δεν αφήνουν περιθώρια απόκλισης από αυτά-, ώστε να αποφευχθούν συμπεριφορές μη αποδεκτές και ανήθικες.
Θέματα που απασχολούν τη Βιοηθική
Σε αυτή την ατέρμονη διαδρομή της συνεχούς αναζήτησης, η βιοηθική έχει καταφέρει να αγγίξει αμφιλεγόμενα θέματα, τα οποία βρίσκονται στο διάκενο μεταξύ της λεγόμενης ηθικότητας και του σεβασμού της φυσικής εξέλιξης της ζωής κάθε έμβιου όντος σε αυτό τον πλανήτη. Ανάμεσα σε άλλα ενασχολείται με ζητήματα τα οποία δύσκολα μπορούν να ερμηνευθούν ως ορθά ή λανθασμένα και συχνά φανερώνουν διχασμό -και πιθανώς δισταγμό- προς επίλυση.
Υψίστης προσοχής χρήζουν και οι βλέψεις χρήσης της γενετικής μηχανικής ή αλλιώς γενετικής επεξεργασίας του γονιδιώματος.
Ουσιαστικά, πρόκειται για έναν κλάδο-σύμμαχο του πειραματιστή, καθώς δίνει πολλαπλές δυνατότητες επεξεργασίας του γενετικού υλικού (DNA) είτε για να προκύψουν βελτιωμένα προϊόντα, είτε για να εξαλειφθεί κάποια μετάλλαξη που συνδέεται με συγκεκριμένη ασθένεια. Αφενός η διαδικασία αυτή είναι αντίθετη της φυσικής εξέλιξης λόγω καθοριστικής επέμβασης, αφετέρου δημιουργείται το δίλημμα που αφορά την ανθρώπινη φιλοδοξία κατάρριψης κάθε είδους παθολογίας.
Μία διαφωνία, που απασχολεί και δεν αναμένεται να λυθεί στο άμεσο μέλλον, είναι σε σχέση με τις γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες.
Η μία πλευρά θεωρεί ότι αποτελούν κίνδυνο δημόσιας υγείας, όχι γιατί δεν έχουν ελεγχθεί, αλλά επειδή ακριβώς οι πιθανές συνέπειές τους δεν μπορούν να αναγνωριστούν βραχυπρόθεσμα. Αυτές μπορούν να αφορούν την ανεξέλεγκτη γονιδιακή συμπεριφορά, την επίδραση στη βιοποικιλότητα ή την τοξικότητα. Στον αντίποδα, πέραν από το να ικανοποιούν τις καταναλωτικές επιθυμίες-ανάγκες, τα θετικά που αποσπώνται φέρουν μεγάλες αλλαγές εισάγοντας ωφέλιμα στοιχεία για την υγεία των ζώων και ανθρώπων
Μία ακόμα πτυχή που εξετάζεται αποτελεί η χρήση πειραματόζωων για εργαστηριακές μελέτες, η οποία εμφανίζει υψηλό ποσοστό επίκρισης.
Προκειμένου να διασφαλιστεί η μη κακομεταχείριση των μοντέλων, υπάρχουν αυστηρώς καθορισμένοι κανόνες, οι οποίοι προάγουν την πιο ωφέλιμη διενέργεια και για τις δύο πλευρές.
Είναι ευρέως αποδεκτό πως η τεχνολογία στις βιολογικές επιστήμες έφερε καινοτομία στη σημερινή πρακτική διάσταση. Μολαταύτα, τα αποτελέσματα της σωρευτικής γνώσης και συστηματικής έρευνας δε φέρονται άμοιρα επιπτώσεων, αφού προκαλείται μία ανισορροπία ανάμεσα στο ηθικά σωστό και την ανάγκη για καινοτομία.
Έτσι, αγγίζοντας μερικές λεπτές γραμμές, η βιοηθική ως μορφή εφαρμοσμένης φιλοσοφίας προσπαθεί να συμβιβάσει τα διλήμματα σε τέτοια ευαίσθητα θέματα ζωής, ακόμα και με εμπλοκή διαφορετικών απόψεων από διαφορετικούς ανθρώπους.
Πηγές
[1] Bryant J., la Velle L.B. & Searle J., (2002). “Bioethics for Scientists”, John Wiley & Sons Ltd., Baffins Lane, Chichester, West Sussex PO19 1UD, England
[2] Παπαδοπούλου Θεοδώρα, (2015), «Ειδικά Θέματα Βιοηθικής». Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαικών Βιβλιοθηκών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.
Διαθέσιμο στο https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/3158/2/last%20version_book-KOY.pdf
[3] Hottois, G. (2001). Bioethique. In Hottois, G.- Missa, J. N. Nouvelle, Encyclopedie De Bioethique. Bruxelles: De Boeck, 120 – 130.
Διαθέσιμο στο: https://pdfs.semanticscholar.org/3dad/2958efb087eae5be0c7f6939303154160579.pdf
[4] National Commission for the Protection of Human Subjects of Biomedical and Behavioral Research (1978). The Belmont Report: Ethical Guidelines for the Protection of Human Subjects of Research, Washington DC: Department of Health Education and Welfare.
Διαθέσιμο στο: https://videocast.nih.gov/pdf/ohrp_appendix_belmont_report_vol_2.pdf
[5] Δραγώνα-Μονάχου (2002). Ηθική και βιοηθική. Επιστήμη και Κοινωνία: Επιθεώρηση Πολιτικής και Ηθικής Θεωρίας
Διαθέσιμο στο:
https://student.cc.uoc.gr/uploadFiles/181-ΔΙΚΚ319/Dragona_Ithiki_Bioithiki.pdf
[6] Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής Ελλάδας: http://www.bioethics.gr
[7] Βελισαρίου, Β., (2014). Ηθικά διλήμματα κατά την προγεννητική διάγνωση των γενετικών παθήσεων.
Διαθέσιμο στο: https://www.hygeia.gr/ithika-dilimmata-kata-tin-progennitiki-diagnosi-ton-genetikon-pathiseon/
[8] WWF, (2008). Γενετικά Τροποποιηµένοι Οργανισµοί: Τα νεότερα δεδοµένα
Διαθέσιμο στο: http://www.wwf.gr/images/pdfs/pe/agriculture_material_metallagmena_gmotaneoteradedomena.pdf
[9] Βωνιάτης, Μ., (2014). Βιοηθική: Πυλώνας της Επιστημονικής Έρευνας , Προασπιστής της Κοινωνίας
Διαθέσιμο στο:
Εικόνες:
- https://cbhd.org/category/issues/bioethics
- https://www.bioedge.org/bioethics/a-dissenting-view-of-modern-bioethics/12735
- https://blog.helix.com/bioethics/
- https://www.gfbr.global/
Πληροφορίες συντάκτη:
