Ένα από τα εντυπωσιακότερα φαινόμενα που μπορεί κάποιος να αντικρίσει στον πλανήτη μας, το Σέλας μάγευε ανθρώπους από την αρχή του πολιτισμού, και συνεχίζει να προκαλεί μέχρι και σήμερα το ίδιο δέος σε όποιον είναι αρκετά τυχερός για να το αντικρίσει.

Έχει ένα ακανόνιστο, oval σχήμα, με κέντρο γύρω από τους μαγνητικούς πόλους της Γης (που δεν συμπίπτουν με τους γεωγραφικούς πόλους), και εκτείνεται σε ύψος περίπου 10°-20° απ’αυτούς, με ένα πλάτος τυπικά 3°-6°. Παρατηρείται κυρίως στην Βόρεια Αμερική (Καναδάς-Αλάσκα, πολύ σπάνια βόρειες Η.Π.Α.), την Γροιλανδία, την Ισλανδία, την Νορβηγία και περιοχές της Σιβηρίας. Αν και το Σέλας εμφανίζεται στον Βορρά τις ίδιες σχεδόν στιγμές που εμφανίζεται και στον Νότο, η περιοχή παρατήρησης του Νότια είναι πρακτικά ακατοίκητη (κυρίως Ανταρκτική και Ινδικός Ωκεανός).

Πάμε να δούμε πώς δημιουργείται αυτό το μαγευτικό φαινόμενο, πώς διάφοροι πολιτισμοί ανά τον πλανήτη το αντιλαμβάνονταν, αλλά και αν είναι μοναδικό χαρακτηριστικό της Γης σε ολόκληρο το ηλιακό σύστημα. 

Πώς δημιουργείται λοιπόν;

Ο βασικός μηχανισμός για τη δημιουργία της Aurora Borealis (όπως είναι η λατινογενής ονομασία του φαινομένου) είναι η αλληλεπίδραση του μαγνητικού πεδίου της Γης με τον ηλιακό άνεμο. Ο ηλιακός άνεμος αποτελείται από υψηλής ενέργειας φορτισμένα σωματίδια (ηλεκτρόνια), τα οποία εκτοξεύονται από την επιφάνεια του Ήλιου προς τυχαίες κατευθύνσεις ανά περιόδους. Όταν αυτά τα σωματίδια φτάσουν στο όριο της Γήινης ατμόσφαιρας, εισέρχονται στο μαγνητικό πεδίο της Γης, το οποίο τα οδηγεί προς και γύρω από τους Πόλους. 

Μόλις τα ελεύθερα αυτά ηλεκτρόνια συναντηθούν με τα ιοντισμένα (που τους λείπει ένα ή παραπάνω ηλεκτρόνια, για να γίνουν ηλεκτρικά ουδέτερα) άτομα/μόρια της ατμόσφαιρας θα αρχίσουν να ενώνονται μαζί τους. Κατά την επανασύνδεση αυτή, το στοιχείο εκπέμπει ένα φωτόνιο με συγκεκριμένη ενέργεια (που αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο μήκος κύματος, δηλαδή σε συγκεκριμένο χρώμα). Ένας άλλος μηχανισμός αλληλεπίδρασης είναι η προσφορά ενέργειας σε άτομα/μόρια από συγκρούσεις με τα σωματίδια του ηλιακού ανέμου. Η σύγκρουση θέτει το στοιχείο σε μια διεγερμένη στάθμη προσωρινά, με την αποδιέγερση του να συνοδεύεται (όπως και πριν) από την εκπομπή ενός φωτονίου με δεδομένο μήκος κύματος (και άρα χρώμα). Και για τους δύο τρόπους αλληλεπίδρασης που περιγράψαμε πιο πάνω, ισχύει συγκεκριμένα ότι:

 • Το πιο επικρατές χρώμα που είναι το πράσινο, προέρχεται από το μοριακό Οξυγόνο (Ο₂) που βρίσκεται χαμηλά στην ατμόσφαιρα. 

• Το μπλε φως εκπέμπεται από το μοριακό Άζωτο (Ν₂), ευρισκόμενο στα χαμηλά ή μεσαία στρώματα της ατμόσφαιρας.
• Το κόκκινο (που είναι αρκετά σπάνιο), εκπέμπεται όταν τα ηλεκτρόνια συναντούν ατομικό Οξυγόνο (Ο) στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας.
• Το μωβ τέλος προέρχεται από το ατομικό Άζωτο (Ν), που επίσης βρίσκεται στην άνω ατμόσφαιρα. Μια κατηγορία Σέλαος που παρατηρήθηκε και μελετήθηκε σχετικά πρόσφατα (2015), είναι το “Σκοτεινό Σέλας” (Dark Aurora). 

Ουσιαστικά πρόκειται για σκοτεινούς σχηματισμούς σέλαος που συνοδεύουν τους φωτεινούς σχηματισμούς φτιάχνοντας μια αρκετά εξωπραγματική εικόνα. Ο μηχανισμός δημιουργίας του είναι ο αντίθετος από τον συνηθισμένο. Επιγραμματικά, το σκοτεινό σέλας σχετίζεται με ηλεκτρόνια τα οποία απορροφούνται από την ατμόσφαιρα προς το διάστημα, αφήνοντας σκοτεινές κοιλότητες στο ανώτερο, ηλεκτραγώγιμο στρώμα της ατμόσφαιρας, την ιονόσφαιρα. 

Το Σέλας για διάφορους πολιτισμούς είναι ένα φαντασμαγορικό φαινόμενο, και ως εκ τούτου όσοι λαοί το αντιμετώπισαν, απέδωσαν στοιχεία μυθολογικά πάνω του: 

• Αρχαίοι Έλληνες: Η Ελλάδα βρίσκεται υπερβολικά νότια και το Σέλας που θα έφτανε εδώ, θα χρειαζόταν πρωτάκουστες συνθήκες. Μολαταύτα, ο Πυθέας ο Μασσαλιώτης (350-285 π.Κ.Ε.), Έλληνας γεωγράφος και εξερευνητής από την αποικία της Μασσαλίας, έκανε ένα ταξίδι προς τη Βόρεια Ευρώπη περίπου το 325 π.Κ.Ε., κατά τη διάρκεια του οποίου παρατήρησε το φαινόμενο και έγραψε γι’αυτό. Δυστυχώς, όμως, το έργο του έχει σχεδόν εξ’ολοκλήρου χαθεί και γνωρίζουμε για την αναφορά από τα έργα μεταγενέστερων ιστορικών και εξερευνητών.
• Μαόρι της Νέας Ζηλανδίας και Αβορίγινες της Αυστραλίας: Η ήπειρος της Ωκεανίας συναντά τακτικά ανά τα χρόνια το φαινόμενο του Σέλαος. Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών έδιναν κυρίως 2 επεξηγήσεις, είτε ότι οι θεοί τους χόρευαν στον ουρανό (κάτι που και πολλοί άλλοι λαοί αναφέρουν), είτε ότι ταξιδιώτες που είχαν αναχωρήσει από τα μέρη τους άναβαν δυνατές φωτιές στην Ανταρκτική, για να τους καλέσουν.
• Αρχαίοι Κινέζοι και Ιάπωνες: Οι αρχαίοι Κινέζοι πολύ σπάνια είχαν την τύχη να παρατηρήσουν το Σέλας. Για να συμβεί αυτό, θα χρειαζόταν εξαιρετικά ισχυρή ηλιακή δραστηριότητα, με αποτέλεσμα το Σέλας να εμφανιζόταν με έντονο κόκκινο χρώμα. Λόγω αυτού, η εξήγηση που πρόσδωσαν στο φαινόμενο ήταν πως αποτελεί μια μάχη δράκων καλών και κακών, που έριχναν φωτιά ο ένας στον άλλο (εξού και το κόκκινο χρώμα). Οι Ιάπωνες πάλι πίστευαν πως ένα μωρό που θα συλληφθεί κάτω από το Σέλας θα είναι ευλογημένο με ομορφιά, εξυπνάδα και καλή τύχη.
• Κεντρική Ευρώπη: Για να φτάσει το Σέλας στην Κεντρική Ευρώπη, χρειάζεται ισχυρή ηλιακή δραστηριότητα, όπως και στην Κίνα, παράγοντας το ίδιο κόκκινο χρώμα. Οι Γάλλοι και οι Ιταλοί λοιπόν το απέδιδαν σε θεϊκό οιωνό που προμήνυε συμφορές.
• Βόρεια Αμερική: Πολλές φυλές ιθαγενών έζησαν κατά καιρούς στη Βόρεια Αμερική και η κάθε φυλή έδινε τη δική της εξήγηση για το φαινόμενο. Οι Εσκιμώοι πίστευαν πως πρόκειται για τους νεκρούς που έψαχναν τους φίλους τους και ως εκ τούτου σε κάθε καταιγίδα κάθονταν αμίλητοι και ακούνητοι, φοβούμενοι ότι οι νεκροί θα τους αναγνωρίσουν και θα τους πάρουν μαζί τους. Οι Ίνουιτ θεωρούσαν πως πρόκειται για πνεύματα νεκρών που έπαιζαν ένα παιχνίδι μπάλας με το κρανίο ενός θαλάσσιου ελέφαντα. Εξαιρετικά περιέργως, στο απομακρυσμένο Νησί Nunavik, οι ντόπιοι είχαν τον ίδιο μύθο, αντεστραμένο! Γι’αυτούς το φαινόμενο ήταν πνεύματα θαλάσσιων ελεφάντων που έπαιζαν μπάλα με το κρανίο ενός ανθρώπου. Οι Μακά (Makah) πίστευαν πως είναι φωτιές που είχε δημιουργήσει μια φυλή νάνων, για να βράσει δέρμα φάλαινας, ενώ η μαγειρική ήταν η εξήγηση και των Μαντάν (Mandan), που πίστευαν ότι πρόκειται για φωτιές γενναίων πολεμιστών που μαγείρευαν τους εχθρούς τους σε τεράστια τσουκάλια.
• Βόρεια Σκανδιναβία, Ισλανδία και Γροιλανδία: Δε γίνεται φυσικά οι λαοί των περιοχών που έρχονταν πιο συχνά απ’όλους σε επαφή με το Σέλας να μην είχαν αναπτύξει τους δικούς τους μύθους. Οι Ισλανδοί πίστευαν ότι αν μια γυναίκα γεννούσε εκείνη τη στιγμή, δεν θα ένιωθε πόνο, αρκεί να μην κοιτούσε το φαινόμενο (καθώς τότε το παιδί θα γεννιόταν αλλήθωρο). Οι Γροιλανδοί θεωρούσαν πως πρόκειται για τις ψυχές μωρών που είχαν πεθάνει στην γέννα. Στη Φινλανδία θεωρούσαν πως το φως προκλήθηκε από μια αλεπού που έτρεξε τόσο γρήγορα που η ουρά της προκάλεσε σπίθες στο χιόνι, οι οποίες πέταξαν και ανέλθηκαν στον ουρανό. Στη Βόρεια (Norse) μυθολογία πάντως, το Σέλας είχε 2 κύριες εξηγήσεις: ήταν η αντανάκλαση από τις ασπίδες των Βαλκυριών (γυναίκες πολεμίστριες που διάλεγαν ποιοι πολεμιστές θα ζήσουν και ποιοι θα πεθάνουν ενδοξα στη μάχη), αλλά και μία “Γέφυρα Bifrost”, που θα οδηγούσε τους νεκρούς πολεμιστές στη Βαλχάλα.

Υπάρχει σε άλλους πλανήτες;

Όπως και με οποιοδήποτε άλλο γεγονός, δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι η ύπαρξη Σέλαος στο σύμπαν περιορίζεται μόνο στη Γη. Πράγματι, παρόμοια φαινόμενα έχουν παρατηρηθεί σε πολλούς πλανήτες του Ηλιακού Συστήματος, καθώς και σε ουράνια σώματα εκτός αυτού. Συγκεκριμένα, πολυάριθμες παρατηρήσεις έχουν γίνει για τους αέριους γίγαντες Δία και Κρόνο.

 Στον Κρόνο ο μηχανισμός δημιουργίας των φαινομένων είναι αντίστοιχος της Γης· αλληλεπίδραση σωματιδίων ηλιακού ανέμου με το μαγνητικό πεδίο του πλανήτη, το οποίο όμως είναι πολλές φορές ισχυρότερο από αυτό της Γης, και άρα παράγει εντονότερα φαινόμενα. Στον Δία, όμως, σημαντικότερος παράγοντας στη δημιουργία φαινόμενων Σέλαος δεν ειναι οι ηλιακές καταιγίδες, αλλά ο ηφαιστειογενής δορυφόρος Ιώ. Χάρη στην εξαιρετική δραστηριότητα του δορυφόρου, φορτισμένα σωματίδια υπό μορφή πλάσματος ξεφεύγουν από αυτόν και φτάνουν στον Δία, όπου αλληλεπιδρούν με το ισχυρότατο του μαγνητικό πεδίο (14 φορές περίπου ισχυρότερο από της Γης). Βλέπουμε λοιπόν ότι η προέλευση των σωματιδίων δεν παίζει ρόλο στη δημιουργία του φαινομένου (όπως αναμέναμε). 

Φαινόμενα Σέλαος έχουν παρατηρηθεί επίσης και στον Άρη, την Αφροδίτη, τον Ουρανό και τον Ποσειδώνα, ενώ από το 2015 έχουν παρατηρηθεί και εκτός του Ηλιακού Συστήματος. Μάλιστα, στον καφέ νάνο LSR J1835+3259, που βρίσκεται 18.5 έτη φωτός μακριά από τη Γη, παρατηρήθηκαν φαινόμενο Σέλαος εκατοντάδες χιλιάδες, ως και εκατομμύρια φορές εντονότερα από της Γης! 

Η ένταση του φαινομένου εξαρτάται από την ένταση του μαγνητικού πεδίου, το οποίο στο συγκεκριμένο σώμα είναι πάνω από 2000 φορές ισχυρότερο από αυτό της Γης. Σε κάθε περίπτωση, είναι αδύνατο να περιγραφεί με λόγια το δέος που θα προκαλούσε ένα Σέλας τέτοιας έντασης, όταν τα τοπικά φαινόμενα μαγεύουν κάθε παρατηρητή! 

Πηγές:

1. A, Brekke; A, Egeland (1994). The Northern Lights. Grøndahl and Dreyer, Oslo. p. 137. ISBN 978-82-504-2105-9. 

2. A. J. B. Russell, T. Karlsson, A. N. Wright. Magnetospheric signatures of ionospheric density cavities observed by Cluster. Journal of Geophysical Research: Space Physics, 2015; DOI: 10.1002/2014JA020937 

3. https://www.space.com/30087-alien-auroras-found-beyond-solar-system.html 

4. https://www.nasa.gov/feature/goddard/2016/hubble-captures-vivid-auroras-in-jupiter-satmosphere 

5. Feldstein, Y. I. (2011). “A Quarter Century with the Auroral Oval”. EOS. 67 (40): 761. Bibcode:1986EOSTr..67..761F. doi:10.1029/EO067i040p00761-02 

6. https://www.theaurorazone.com/about-the-aurora/aurora-legends 

7. Hamacher, D.W. (2013). “Aurorae in Australian Aboriginal Traditions” (PDF). Journal of Astronomical History and Heritage. 16 (2): 207–219. 

8. “The Aurora Borealis and the Vikings”. Vikinganswerlady.com 

Σύνδεσμοι εικόνων: 

1. http://images2.fanpop.com/image/photos/10300000/aurora-borealis-aurora-borealis10324925-400-300.jpg

 2. https://www.researchgate.net/profile/Ningchao_Wang/publication/326622449/figure/fig6/ AS:652496099880969@1532578601529/Solar-wind-magnetic-field-interacts-the-Earthsmagnetic-field-Credit-NASA.png 

3. http://www.68north.com/content/2014/04/friday-photo-65-northern-lights.jpg 

4. http://www.illustratedprogress.com/Files/Media/34383/iss-aurora.jpg 

5. https://www.theaurorazone.com/images/aurora_articles/legends_ancestors.jpg 

6. https://process.images.nathab.com/A6dTpd53SmIg0pBfJJhgAz/cache=expiry:31536000/http s://www.nathab.com/uploaded-files/Beforeyougo/Alaska-North/NorthernLights/Stories/Northern-lights-inukshuk-Brad-Josephs-NHA-1024×698.jpg 

7. https://apod.nasa.gov/apod/image/1902/DragonAurora_Zhang_960.jpg

 8. https://coldlandsartist.files.wordpress.com/2015/09/vikingar_vintage.png 

9. https://www.nasa.gov/sites/default/files/styles/full_width/public/thumbnails/image/hs2016-24-a-print-new.jpg?itok=70o9PEGO

 10. https://cdn.mos.cms.futurecdn.net/sSe5EYmLNWP6uYhqyyeDuJ-650-80.jpg